4.2.1


CG u NATO orbiti (1949 – 2019)

Povodom 70 godina od osnivanja NATO-a, a u okviru projekta “NATO info centar – borba protiv dezinformacija i propagande” objavljujemo u nastavcima feljton istoričara Bobana Batrićevića na temu “Prostor Crne Gore i NATO (1949 – 2019)”.

Dvadeset trećeg jula 2019. godine Crna Gora je formalno završila svoju integraciju u NATO. Deklaraciju o završetku procesa integracije potpisali su u Podgorici brigadni general Dragutin Dakić i komandant Vrhovne odbrane Savezničkih snaga za transformaciju Andre Lanata. Tako je u godini velikog jubileja – sedamdeset godina od osnivanja Śeveroatlanskog saveza u potpunosti završen proces inkorporacije njegovog dvadeset devetog člana.

[perfectpullquote align=”left” bordertop=”false” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Iz ugla interesa države Crne Gore pristupanje NATO jedan je od najvažnijih momenata u njenoj spoljnopolitičkoj istoriji.[/perfectpullquote]

Za mladu državu koja je svoju nezavisnost obnovila nakon skoro devedeset godina i za prostor o čijoj se sudbini od 1918. do 2006. uglavnom odlučivalo van njegovih granica, bio je to hrabar čin.

Crnogorska vlast svjesna unutrašnjih i spoljnih prepreka koje su nastojale spriječiti taj proces, ipak se odlučila na važnu stratešku promjenu koja je zahtijevala raskid s mitomanskim sagledavanjem spoljnopoličke orijentacije i prelazak na realpolitičko rezonovanje zaštite nacionalnih interesa.

Sve to, pored brojnih drugih izazova, podrazumijevalo je i suočavanje s agresivnom antinatovskom propagandom i unutrašnjim političkim nestabilnostima iz kojih je na svu sreću Crna Gora izašla bez većih posljedica.

Jedan od ključnih argumenata koji je istican protiv crnogorskog pristupanja NATO savezu ticao se crnogorske istorije. Brojne političke partije, nevladine organizacije, Srpska pravoslavna crkva i mediji u svojim saopštenjima, govorima i argumentaciji stvarali su u javnome mnjenju predstavu o izdaji – okretanju leđa viševjekovnoj tradiciji dobrih rusko-crnogorskih odnosa i potiranje „iskonske“, pravoslavne i tradicionalne Crne Gore.

Kako je u svojoj veoma zanimljivoj knjizi „The Montenegrin Warrior Tradition: questions and controversies over NATO membership“ (London, 2016), zapazio antropolog Branko Banović, debata pro et contra Crne Gore u NATO pored političkih, ekonomskih, sigurnosnih i ideoloških, imala je i veoma izraženu emotivnu dimenziju.

Ilustracija: Logo 70 godina od osnivanja NATO-a

Suštinski, u istorijskom narativu protivnika NATO, njihova se emotivna argumentacija dominantno zasnivala na bombardovanju SRJ 1999. godine te na isticanju istorijskih veza Crne Gore i Rusije uz ośetan antiamerički i antizapadnjački diskurs.

Sjedinjene Američke Države i NATO postale su sinonimi. Istorijska slika nastala na osnovu takvog postupka rekonstrukcije karakterisala je NATO savez i njegov odnos prema ovoj regiji u isključivo negativnom i imperijalističkom tonu.

Shodno tome, istorija odnosa NATO i SAD s Jugoslavijom (odnosno Crnom Gorom) nije počinjala razlazom Tita i Staljina, već raspadom bivše Jugoslavije i bombardovanjem, a svaka predstava budućnosti Crne Gore u okviru saveza predviđana je armagedonskim scenarijom uništenja i zločina.

Iz čitave te slike prošlog i budućeg nastao je kompleksan sistem argumenata protiv učlanjenja prividno utemeljenih na činjenicama. Zato smo se odlučili da se u ovome eseju osvrnemo na odnose NATO prema prostoru bivše Jugoslavije u toku sedamdeset godina njegovog postojanja s posebnim osvrtom na crnogorsko iskustvo.

Okretanje Crne Gore NATO i SAD zbog svojih nacionalnih i bezbjednosnih interesa nije nešto što je izmislila aktuelna crnogorska vlast već je sličnu epizodu prošla i Titova Jugoslavija, nekolike godine nakon Drugoga svjetskoga rata.

Pored toga, bavićemo se i bombardovanjem SRJ od strane NATO 1999. godine i dati pregled odnosa nezavisne Crne Gore sa śeveroatlanskim vojno-političkim savezom kako bi ukazali da je okretanje Zapadu bilo nužno u procesu obnove crnogorske suverenosti i raskida s velikodržavnom ideologijom nacionalizma koja je krajem XX vijeka izazvala nekoliko ratova na prostoru bivše Jugoslavije.

NATO i Titova Jugoslavija – da li antikomunistički NATO može naoružavati komunističku zemlju?

Anti NATO propaganda u Crnoj Gori posebno je isticala da je NATO nastao kao antikomunistička organizacija te da je zbog toga presedan biti pobornik učlanjenja ako si istovremeno ljevičar, antifašista ili tito-jugonostalgičar.

Jedan analitičar marljivo je razrađivao ovo shematsko logiciranje pitajući se kako bi Sava Kovačević odreagovao na ulazak Crne Gore u NATO savez? Hladnoratovska situacija i razlaz FNRJ i SSSR odnosno njihovih vođa Tita i Staljina, svjedoči da je itekako bilo moguće nositi petokraku i u cilju odbrane nezavisnosti zemlje sarađivati s NATO alijansom i SAD.

Vojna pomoć sa Zapada i preorijentacija jugoslovenskog bezbjednosnog sistema na suprotni model bila je garant nezavisnosti Titove Jugoslavije. Ne ulazeći u dublju analizu sovjetsko-jugoslovenskog raskola uputićemo na izuzetnu knjigu Iva Banca „Sa Staljinom protiv Tita“ u kojoj se ovaj poznati hrvatski istoričar podrobno bavio poznatim komunističkim razlazom.

Ilustracija: Tito (Foto: Znaci.net)

O zapadnoj pomoći Jugoslaviji i odnosima Jugoslavije i NATO, odnosno Zapada, napisano je do sada puno studija od kojih posebno treba izdvojiti autore poput Darka Bekića, Bojana Dimitrijevića, Lorejn Lis i Tvrtka Jakovinu.

Od crnogorskih autora koji su se bavili ovom tematikom, najvažnija je veoma iscrpna i kvalitetna studija Ivana Lakovića „Zapadna vojna pomoć Jugoslaviji 1951–1958. godine“ (Podgorica, 2006) u kojoj se cjelovito analizira pokušaj uključivanja FNR Jugoslavije u zapadni sistem odbrambene strategije uz precizno navođenje statističkih podataka o količini primljenog naoružanja i materijala.

Pošto je intervencija s Istoka protiv Jugoslavije bila moguća, jugoslovenski vojni i politički vrh bio je veoma zabrinut zbog stanja jugoslovenskog naoružanja koje je uglavnom poticalo iz Drugoga svjetskog rata, ali i zbog brojnosti neprijateljskih divizija koje bi se ustrijemile na Jugoslaviju. I bez učešća trupa Sovjetskoga Saveza udružene vojske sovjetskih satelita bile su višestruko brojnije od jugoslovenske armije.

Prema podacima iz do sada objavljene literature o ovom slučaju, do neformalnih kontakata između američkih i jugoslovenskih predstavnika došlo je 1949. godine.

[perfectpullquote align=”left” bordertop=”false” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Amerika, kao predvodnica novoformiranog NATO saveza (april 1949) bila je veoma zainteresovana za jugoslovensko-sovjetsku situaciju.[/perfectpullquote]

Zemlja koja je smatrana najagresivnijim sovjetskim satelitom postala je preko noći potencijalni „klin“ u sistemu sovjetske odbrane. Pokrivajući veliki pojas Istočnoga Jadrana, jugoslovenska teritorija postala je važna za strateška planiranja NATO sistema bebjednosti i moguća zona oslonca za odbranu južnoga krila NATO snaga u Evropi.

Problem koji se javio s obje strane bio je kako objasniti domaćoj i međunarodnoj javnosti te domaćim političkim strukturama saradnju antikomunističke supersile u kojoj je bijesnio Mekartijev lov na „crvene vještice“ s jednom komunističkom zemljom.

Rješenje je traženo tako što je Amerika pomoć Jugoslaviji provukla kroz program pomoći za zajedničku odbranu (MDAP) namijenjenom njihovim NATO saveznicima, dok je uz odobrenje Amerike sa svoje strane, Jugoslavija pokušavala vođenje pregovora proširiti na tripartitnoj osnovi, obraćajući se istovremeno Velikoj Britaniji i Francuskoj.

Pregovori će od neformalnih kontakata ubrzo biti izdignuti na najviši nivo što će rezultirati potpisivanjem niza sporazuma i reorganizacijom i preoružavanjem jugoslovenske vojne sile.

U toku programa vojne pomoći od 1951. do 1958. godine Jugoslaviji će sa Zapada pristići tenkovi, artiljerija, mlazni i klipni avioni, helikopteri, pješadijsko naoružanje, municija i ostali ratni i tehnički materijal uz različite aranžmane u hrani, sirovinama i kreditima. Pomoć Zapada Jugoslaviji premašivala je milijardu američkih dolara za period od 1950. do 1955. godine.

Ono što nas u ovome eseju posebno zanima svakako je gledanje vojnih stratega NATO i Jugoslavije na teritoriju Crne Gore u sklopu FNRJ, budući da se na više sastanaka strateški razmatrala svaka jugoslovenska oblast, a posebno nam je značajno ukazati na ulogu nekih Crnogoraca u procesu približavanja Jugoslavije i Zapada.

Zato će pojedini važni sastanci, kontakti i mnoge važne jugoslovenske ličnosti ostati nepomenuti jer smo svoju pažnju uglavnom usmjerili na Crnu Goru i Crnogorce.

Ključne uloge u pregovorima s Amerikom imali su u prvome redu visoki komunistički funkcioneri Vlatko Velebit i Koča Popović.

Ilustracija: Koča Popović, 1944. (Foto: Znaci.net)

Međutim, jedna od osoba preko koje su ostvarivani kontakti bio je i jugoslovenski ambasador u SAD, poznati revolucionar, španski borac i general Vladimir Popović, rođen u Gornjim Brčelima u Crmnici, koji je do odlaska na studije u Beograd živio u Crnoj Gori i završio gimnaziju na Cetinju.

Popović se povezivao s istaknutim američkim generalima i s njima neformalno dogovorao saradnju, a u nekim pregovorima učestvovao je zajedno s Velebitom i K. Popovićem. Važna misija koju je imao Koča Popović u Pentagonu sredinom 1951. godine organizovana je pod izgovorom da sa svojom ženom putuje u pośetu ambasadoru V. Popoviću.

Početkom te godine Jugoslavija je otpočela neformalne razgovore i s Velikom Britanijom, a na tajne razgovore s premijerom Klementom Etlijem otišli su Vladimir Dedijer i jedan Crnogorac – Milovan Đilas, inače glavni ideolog KPJ, šef propagande i sastavljač odgovora CK KPJ na optužbe Informbiroa 1948. godine.

[perfectpullquote align=”left” bordertop=”false” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Jugoslovenska propaganda povodom približavanja Zapadu bila je veoma oprezna i dozirana.[/perfectpullquote]

Interesantno je uviđeti da je Josip Broz Tito pomoć u oružju sa Zapada objelodanio 13. jula 1951. godine u Titogradu (Podgorici) na proslavi deset godina od antifašističkog ustanka u Crnoj Gori.

Tada je pored komentarisanja učinka i zadataka jugoslovenskih komunista i aktuelne političke situacije rekao da je Jugoslavija dobila i da će dobiti nešto oružja sa Zapada.

Tokom avgusta 1951. godine u Vašingtonu je boravila petnaestočlana jugoslovenska delegacija na jednoj tehničkoj konferenciji s visokim američkim vojnim starješinama.

Delegaciju su predvodili generali Miloš Šumonja i Milo Kilibarda, rođen u Velimlju kod Nikšića, istaknuti partizanski borac na prostoru Crne Gore i Hercegovine.

Na toj konferenciji raspravljalo se o potrebi osavremenjavanja jugoslovenske vojne tehnike i nekim njenim manevarskim sposobnostima.

Jugoslovenska delegacija djelovala je veoma kompetentno, a prema riječima istoričara Ivana Lakovića „to se posebno odnosilo na šefa delegacije gen. Kilibardu koji je van programa razgovora bio pozvan na sastanak sa prvim čovjekom američkih oružanih snaga, generalom Georgeom Marshallom.

Ovaj sastanak je predstavljao, u političkom smislu, jedno od najvećih dostignuća konferencije, jer je njime potvrđena spremnost najvažnijih karika u američkoj vojnoj hijerarhiji na nastavak vojne saradnje.“

Na konferenciji u Vašingtonu dogovrena je između ostalog i isporuka mlaznih aviona za Jugoslaviju, a u septembru Kilibarda i američki general Olmsted potpisali su dokument o programu pomoći za 1951. godinu u kome su precizirani datumi i količina materijala.

Od sastanaka na kojima su još učestvovali Crnogorci treba pomenuti još neke.

U oktobru 1951. u Beograd je došao američki general Kolins, koji se nalazio na čelu združenog Generalštaba vojske SAD.

Na prvome sastanku s delegacijom koju je predvodio, a koji je održan 14. oktobra, s jugoslovenske strane su pored Koče Popovića, kao šefa

Generalštaba, bili prisutni još general Šumonja i admiral Manola, te crnogorski generali Kilibarda, Peko Dapčević i Ljubo Vučković. I Dapčević i Vučković su rođeni u Ljubotinju kraj Cetinja, a obojica su pohađali cetinjsku gimnaziju te kasnije tokom rata bili istaknuti vojni zapovjednici u narodnooslobodilačkom pokretu na crnogorskom i jugoslovenskom frontu.

Nakon tog sastanka Kolins se sreo i s drugom jugoslovenskom delegacijom na čijem se čelu ovoga puta nalazio Tito, a uz njega još admiral Manola te generali K. Popović i Peko Dapčević.

Ilustracija: Ljubo Vučković, 1944. (Foto: Znaci.net)

Na ovim susretima pretresane su ključne teme: dispozicije satelitskih armija koje su okruživale Jugoslaviju, odbrambeni planovi jugoslovenske vojske u slučaju izolovanog napada na nju, ali i eventualni scenario opšteg rata, moguće rute vojnog snabdijevanja Jugoslavije i kompariranje tehničke opremljenosti jugoslovenske i neprijateljskih armija.

Za NATO je bilo najvažnije da Jugoslavija bude sigurna zona između Italije i Grčke, pa su posebnu brigu vodili o jugoslovenskim planovima za Ljubljansku i Skopsku vojnu oblast.

Što se tiče teritorije NR Crne Gore, njoj bi u slučaju napada neposredna opasnost dolazila iz pravca Albanije, ali su jugoslovenski generali smatrali da albanska vojska nije na nivou koji bi bio prijetnja Jugoslaviji već su ih više brinule śeverne granice FNRJ i gubitak plodnih oblasti.

Kolins je tokom boravka u Jugoslaviji prisustvovao i jednoj vojnoj vježbi jugoslovenske vojske koja je na njega ostavila pozitivan utisak.

Zanimljivo je da je savjete kako bi ovu vježbu trebalo organizovati u jednom pismu poslao ambasador Vladimir Popović koji je napomenuo da u američkim vojnim krugovima vlada mišljenje kako su jugoslovenski vojnici pripremljeni samo za planinsko-brdsko vojevanje, te da ovom prilikom treba odraditi vježbu koja podrazumijeva uključivanje forsiranja rijeke i korišćenja više manevara karakterističnih za ravničarski teren. (Laković)

Ubrzo nakon ovih sastanaka 14. novembra 1951. godine potpisan je zvaničan sporazum o vojnoj pomoći između Amerike i Jugoslavije. Tako se i zvanično Jugoslavija polako počela preorijentisavati na zapadni sistem kolektivne bezbjednosti i naoružanja.

(kraj prvog dijela)

 

Drugi dio dostupan na >>>

Treći dio dostupan na >>>