U susret najavljenoj sjednici Odbora za sveobuhvatnu izbornu reformu (Odbor), Centar za demokratsku tranziciju (CDT) poziva Odbor da organizuje javnu raspravu primjerenu ovako važnim reformskim poduhvatima, da pribavi mišljenja za predložena rješenja od relevantnih međunarodnih institucija (ODHIR, Venecijanska komisija), te da ne dozvoli da u skupštinsku proceduru uđu rješenja koja su suprotna Ustavu, izbornim standardima i bazičnim demokratskim principima.
Nakon godinu i po nerada na najvažnijem izbornom zakonu (Zakon o izboru odbornika i poslanika) donešena je politička odluka da se izborna reforma podijeli na segmente i da se do 31.7.2025. godine pripreme i usvoje izmjene ovog zakona koje se tiču organa za sprovođenje izbora, sprovođenja opštih lokalnih izbora (izbori u jednom danu) i povećanja učešća manje zastupljenog pola.
Odbor je radnoj grupi dao veoma ambiciozan zadatak da za mjesec rada pripremi ove važne, nimalo jednostavne i dugo čekane izmjene zakona koje su trebale biti osnova za pravedniji i bolji izborni proces. I dok su izmjene pravila o radu organa za sprovođenje izbora išle pravim putem, od povećanja učešća žena u parlamentu se, kako sada stvari stoje, odustalo. Odustalo se, makar za sad, i od mnogih važnih segmenata reforme kao što su čišćenje biračkog spiska ili uvođenje otvorenih lista koje građani/ke podržavaju u velikoj većini.
Ipak, najveću kontroverzu predstavlja način na koji su politički subjekti u radnoj grupi razumjeli uvođenje opštih lokalnih izbora. Oni su odlučili da, umjesto poštovanja međunarodnih standarda u slučajevima kada se ovako komplikovane reforme sprovode, prije svega poštuju svoj partijski interes i predlože rješenja koja predstavljaju ozbiljna ugrožavanja vitalnih prava građana i građanki u demokratskim društvima.
Naime, obavljanje sinhronizacije izbora putem produžavanja mandata uvijek podrazumijeva uskraćivanje prava glasa određenom broju građanki i građana na neko vrijeme, što zapravo znači limitiranje osnovnog političkog prava da biraju i da budu birani.
Venecijanska komisija upućuje da je produženje mandata moguće u slučajevima rata, vanrednog stanja, prirodnih katastrofa ili institucionalnih blokada. Takođe, u par navrata, se ono dešavalo u sličnim (ne i identičnim) situacijama (Sjeverna Rajna-Vestfalija, Kirgistan, Estonija, Sjeverna Makedonija, Albanija) kada su se događale reforme su u javnom interesu. U svakom od njih morala su biti ispunjena tri uslova: da je reforma zakonski utemeljena, da je neophodna i legitimna, odnosno da kod produženja privremenog uskraćivanja prava glasa, mora biti razumno i jasno dokazano zašto je ta opcija bolja u odnosu na druge opcije koje postoje.
Drugim riječima, da odabrano rješenje mora praviti najmanju štetu krucijalnim demokratskim principima, odnosno uskraćivanju prava glasa kroz produžetak mandata opštinama.
I umjesto da se vodilo računa o minimalnoj šteti za demokratiju urađeno je upravo suprotno – predložena su rješenja koja predstavljaju ozbiljan udar na demokratski poredak.
Prije svega, rješenja u nacrtu zakona da na se na period od dvije i po godine zabrane izborni procesi na lokalnom nivou, odnosno da se prijevremeni lokalni izbori ne mogu raspisati ni održati u periodu od stupanja na snagu zakona do održavanja prvih opštih lokalnih izbora predstavlja opasnu ideju bez presedana, udar na Ustav Crne Gore i osnovno demokratsko pravo građana da biraju i budu birani. Nametanje moratorijuma na održavanje izbora, čak i u slučaju prestanka mandata lokalnih vlasti, nije u skladu s principima vladavine prava. Zapanjuje činjenica da se ovakvo rješenje uopšte razmatra u okviru izborne reforme, čija bi svrha trebalo da bude unapređenje, a ne ograničavanje izbornih prava.
Drugo, predlaganje datuma za opšte izbore prvo u proljeće, a onda u jesen 2027. zapravo znači da su partije izabrale masovnu suspenziju biračkog prava. Ona bi se odnosila na oko 234.000 građana i građanki i ticala bi se 16 opština. Ovdje nemamo samo problem produžetka mandata odbornicima nego i predsjednicima opština, opštinskim funkcionerima koji, ako se pažljivo ne pripreme kroz izmjene drugih zakona, mogu prouzrokovati milionske štete za budžete opština.
Ilustracije radi, ukoliko bi se izbori održali u jesen 2026, produženjem mandata bi se suspendovala prava za 47.000 građana i građanki u četiri opštine.
Takođe, ideja za eventualno spajanje lokalnih i parlamentarnih izbora predstavljala bi još jedno kršenje međunarodnih standarda i suprotno je mišljenjima ODIHR-a, Savjeta Evrope i Evropskog parlamenta. Njime bi se izbori u opštinama i lokalne politike svele na drugorazredan čin u sjenci događanja u centrali.
Dodatno, razmatraju se i opcije koje su spominjane prije par mjeseci, da se ti izbori spoje sa parlamentarnim u jesen 2027. godine, što bi prestavljalo još jedan nevjerovatan presedan produžetka mandata i državnom parlamentu bez ikakvog prihvatljivog objašnjenja.
U generalnom komentaru člana 25 Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima (učešće u javnim poslovima i biračko pravo) obaveza održavanja povremenih izbora se tumači na način da se izbori moraju održavati u intervalima koji nijesu neopravdano dugi, i koji osiguravaju da autoritet vlast i dalje počiva na slobodno izraženoj volji birača.
Dakle, jasno je da za određivanje datuma opštih izbora prvi kriterijum nije bio javni interes već partijske kalkulacije kad će ostvariti željeni izborni rezultat. Partikularni politički interesi ne smiju biti važniji od ustavnih prava građana i međunarodnih standarda. Sveobuhvatna izborna reforma ne smije se pretvoriti u segmentirani izborni inženjering.
Na kraju, ali ne i manje važno, rješenja koja su predložena zahtijevaju dodatno tehničko sređivanje, testove izvodljivosti i pripremu pratećih zakona koji su neophodni da ova reforma bude uspješna.
Zato smatramo da je o ovim, u najmanju ruku kontroverznim idejama i predlozima, potrebno imati ozbiljnu unutrašnju debatu i neophodno i neizostavno mišljenje međunarodnih institucija.
Usvajanjem našeg predloga, izmjene izbornog zakona bi bile usvojene krajem septembra ili početkom oktobra, što bi značilo prije roka za raspisivanje izbora u Cetinju, Petnjici i Mojkovcu. Dakle, on ne bi nanio nikakvu štetu procesu već upravo suprotno – rješenja bi bila donesena u demokratskoj proceduri, bila bi značajno više prihvaćena u javnosti i ne bi bila osporavana pred domaćim i međunarodnim sudovima.
Na kraju, posebno se obraćamo parlamentarnoj opoziciji – podsjećamo vas da Ustav u članu 2 stav 3 kaže da se ne može uspostaviti niti priznati vlast koja ne proističe iz slobodno izražene volje građana, podsjećamo vas na vašu svakodnevnu borbu za transparentan zakonodavni proces i zalaganja za poštovanje međunarodnih demokratskih standarda i inkluzivnost. Prihvatanjem ovakvog procesa bi se stvorili presedani koji bi imali nesagledive negativne posljedice za sve buduće procese.
Dragan Koprivica, izvršni direktor CDT-a