Jedan od mitropolita Srpske pravoslavne Crkve u Crnoj Gori (SPC), Metodije Ostojić je nedavno održao pomen četničkom komandantu i ratnom zločincu Dragoljubu Mihailoviću i njegovim saborcima. U prigodnom govoru koji je održao tom prilikom on je saopštio veliki broj istorijski netačnih tvrđenja na kojim je bazirao političke poruke svoje besjede. Redakcija Raskrinkavanja će se u ovom serijalu pozabaviti nekim od njegovih najvažnijih tvrdnji.
U jednom dijelu svog govora na ovoj manifestaciji Metodije kaže: “Najveća šizofrenija ovog prostora i ovog podneblja da prije neku godinu, najvećem monstrumu ponovo dižu spomenik i to u Podgorici, koja je nekad nosila, nažalost, njegovo ime, a da ironija bude najveća u Bulevaru „Svetog Petra Cetinjskog“, onoga kome je taj monstrum srušio crkvu na Lovćenu i skrnavio grob njegovog sinovca Vladike Rada.”
Da li je bivši predsjednik i maršal Jugoslavije Josip Broz Tito monstrum razmatraćemo nekom dugom prilikom, a u ovoj analizi pozabavićemo se detaljnije tvrdnjama da su vlasti u SR Crnoj Gori, odnosno Tito kako to uprošćava mitropolit, srušio crkvu Svetog Petra na Lovćenu.
Prvi poznati arhivski izvor o ovoj temi je od 18. maja 1845. godine, kada je Okružni kotorski poglavar Gabriel Ivančić podnio izvještaj Gubernijelnom predsjedništvu u Zadru da je od svojih povjerenika informisan da će Petar II Petrović Njegoš podići crkvu na Lovćenu. Smatra se da je kapela početa u junu i završena u jesen 1845. godine (Milović 1984: 527-528; Šistek 2012:109). Njegoš je kapelu posvetio svom stricu i prethodniku na crnogorskom prestolu, Petru I Petroviću Njegošu, koga je 1834. godine proglasio svetim.
Crkva Sv. Petra Cetinjskog na Jezerskom vrhu je sagrađena kao građevina centralnog tipa, dimenzija 5 x 3,5 m, u čijoj osnovi su se preplitala dva kruga i bila je orjentisana u pravcu sjeveroistok-jugozapad, a ulaz joj je bio sa južne, blaže planinske padine. Sagrađena je od klesanog kamena i pokrivena kamenim pločama, u duhu crnogorske vernakularne arhitekture. Njegoš je ovu crkvu sazidao od državnog novca. (Mijović 1997: 138-139; Kilibarda 2004: 84, Komatina, Alihodžić Jašarović 2018: 323; Stamatović-Vučković 2024: 59).
Nema sačuvanih arhivskih dokumenata koji govore da je Njegoš crkvu Sv. Petra Cetinjskog na Lovćenu gradio za svoju grobnicu. Ni u svom testamentu iz maja 1850. nije naznačio mjesto na kome će biti sahranjen. U pismu koje je Vuk Popović uputio 22. novembra 1851. Vuku Karadžiću, navodi se da je Njegoš saopštio: „Kad umrem, kopajte me na Lovćen kod nove crkve“. (Folić 2011: 439; Šistek 2012: 111). Ovo može značiti da je Njegoš neposredno pred smrt odabrao da bude sahranjen na Lovćenu.
Kako bilo, Njegoševi ostaci su tek 8. septembra 1855. godine, četiri godine poslije smrti, u prisustvu oko 2000 osoba, senatora i sveštenika, predvođeni knjazom Danilom i knjeginjom Darinkom Petrović-Njegoš, sa Cetinja prenešeni i sahranjeni u kapeli na Lovćenu (Dragićević 1949: 214).
Foto 2: Osnova i presjek crkve
Foto 3: Enterijer crkve koji je snimio Krasnov 1923 (Durković-Jakšić 1971, 182, 190)
U toku I svjetskog rata crnogorski položaji na Lovćenu predstavljali su poslednju liniju odbrane crnogorske prijestonice Cetinja i same države. Tokom ratnih operacija decembra 1915. i januara 1916. pogođena je granatom i oštećena i Njegoševa kapela na Lovćenu. Na sačuvanim fotografijama vidi se oštećenje prečnika oko 1 m, u gornjem dijelu kapele, između vrata i prozora (Mijović 1997: 153-154).
U julu 1916. austrougarske vlasti su raspisale konkurs i odabrale idejno rješenje Marka Rašice za postavljenje spomenika u slavu austrougarskog osvajanja Lovćena, ali na Štirovniku, a ne na Jezerskom vrhu gdje se nalazila crkva. (Vihtić 1916: 1; Žaja Vrbica 2017: 286).
Na inicijativu austrougarskog okupacionog guvernera V. E. Vebera von Vebenaua, Njegoševi ostatci su, ponovo, u noći između 12. i 13. avgusta 1916. godine vraćeni u Cetinjski manastir (Pejović 1963: 499-501).
U avgustu 1918. godine u štampi je objavljeno da će od strane austrougarske vlasti crkva na Lovćenu biti popravljena, ali do toga nije došlo zbog vojničkog sloma i raspada ove države tokom naredna dva mjeseca.
Foto 4: Oštećena crkva na Lovćenu (Durković Jakšić 1971, 187, 189)
Foto 5: Oštećena crkva na Lovćenu (Durković Jakšić 1971, 187, 189)
Kralj Aleksandar Karađorđević je 1923. formirao Odbor za izgradnju kapele, čije radove će finansirati iz ličnih sredstava. U Crnu Goru je poslat arhitekta Nikola Krasnov, koji je snimio stanje kapele na dan 24. septembra 1923 godine. Tokom 1924. u Beogradu je razmatrana popravka stare i gradnja nove kapele. (Durković Jakšić 1971: 195, 211-212).
Kralj je, nakon ovoga, za gradnju spomenika na Lovćenu angažovao Ivana Meštrovića, koji je, u jesen 1924. nacrte za Njegošev spomenik na Lovćenu izložio u muzeju Brooklyn u Njujorku. Objavljeni su u časopisu Nova Evropa u januaru 1925. godine. (Kečkemet 2024: 457-458). Meštrovićev projekat formalno nije prihvaćen zbog velikih troškova potrebnih za njegovu realizaciju (12 miliona dinara). Međutim, u pismu iz aprila 1952, osvrćući se na razloge za neprihvatanje njegovog projekta, Meštrović navodi da on nije realizovan zbog protivljenja crkvenih velikodostojnika jer im ideja “nije izgledala dosta pravoslavna”. (Kečkemet 2024: 799; Koprivica 2024: 33). Nije bilo poželjno da zadužbinu Aleksandra Karađorđevića projektuje Hrvat i katolik. Na kraju je odlučeno da crkva ipak bude podignuta po projektu arhitekte Nikole Krasnova iz 1923. godine.
Foto 6: Meštrovićev nacrt Njegoševog mauzoleja na Lovćenu iz 1924 (Nova Evropa 1925)
Iako se u nazivu intervencije navodi „rekonstrukcija“, radilo se o podizanju potpuno nove građevine. Stara kapela je uklonjena, a mjesto na kojem se nalazila je zaravnjeno. Nova građevina se značajno razlikovala od prethodne. Ulaz je riješen monumentalnije, na prozorima su dodati vizantijski lukovi a crkva je bila završena potkrovnim vijencem u stilu ruske pseudoklasicističke arhitekture. (Mijović 1997: 162-165).
I enterijer je bio znatno drugačiji od onog u crkvi iz 1845, koji je imao samo kameni oltar. Unutrašnjost nove kapele je omalterisan. Srpski slikar Uroš Predić, autor fresaka i mozaika u boji sa predstavom Njegoša, koji se nalazio iznad Njegoševog sarkofaga od mermera, teškog oko 400 kg, sa desne strane ulaza u crkvu, svjedoči: “ Oblik i veličina kapele su izmijenjeni: nova kapela nije čak ni podignuta na temeljima stare“. U prvom redu svoda na malterisanom zidu bili su stihovi iz Gorskog vijenca. Inicijali kralja Aleksandra bili su na polijeleju, koji je rađen prema onom iz manastira Kalenić. Reljef sa predstavom Svetog Đorđa, rad vajara Živojina Lukića, nije mogao da uđe u lunetu koja joj je bila namijenjena, iznad ulaznog portala, pa je skraćena za 10 cm – konju su odsječene noge ispod koljena, a od aždaje su ostali gornji djelovi i rep. (Kilibarda 2004: 82).
Nova građevina je predstavljala zadužbinu kralja Aleksandra, o čemu svjedoči i ktitorski natpis nad ulazom u kapelu, koji je urađen u venčačkom mermeru (Vuksan 1926: XVI-XVII). Njegoševi ostaci su u crkvi na Lovćenu položeni 21. septembra 1925. godine.
Foto 7: Crkva na Lovćenu iz 1925. godine: (Durković-Jakšić 1971: 247, 249)
Foto 8: Crkva na Lovćenu iz 1925. godine: (Durković-Jakšić 1971: 247, 249)
Dakle, nije vlast u SR Crnoj Gori srušila crkvu Svetog Petra Cetinjskog kako to Metodije saopštava u svom govoru već je to upravo uradila vlast kralja Aleksandra Karađorđevića. O ovome ne postoji bilo kakva dilema među ozbiljnim stručnjacima koji istražuju ovu temu i jasno je da predstavlja potrebu revizije istorijskih činjenica u političke svrhe.
Ovim se priča o Njegošu i njegovoj “vječnoj kući” ne završava. Ona će postati ponovo aktuelna 1951. godine, kada je obilježavana stogodišnjica smrti velikog pjesnika i državnika, da bi nakon puno peripetija i obrta, bila naizgled završena 1974. godine otvaranjem novoizgrađenog mauzoleja na Lovćenu. Kažemo naizgled, jer ova priča, zapravo traje do današnjeg dana.
Drugi dio priče ispričaćemo drugom prilikom i drugim povodom. Do tada, preporučujemo da pogledate prvu epizodu našeg serijala istorijski revizionizam iz 2022. godine, koju smo posvetili Njegoševom mauzoleju na Lovćenu.
Redakcija Raskrinkavanja
Stručna konsultantkinja našoj redakciji za selekciju dokumenata, odabir fotografija i pripremu ovog teksta, kao i prve epizode serijala istorijski revizionizam bila je dr Tatjana Koprivica.
Tekst je izrađen uz podršku regionalnog projekta SMART Balkan – Civilno društvo za povezan Zapadni Balkan kojeg implementira Centar za promociju civilnog društva (CPCD), Center for Research and Policy Making (CRPM) i Institute for Democracy and Mediation (IDM) a finansijski podržava Ministarstvo vanjskih poslova Kraljevine Norveške.
Sadržaj teksta je isključiva odgovornost autora i ne odražava nužno stavove Centra za promociju civilnog društva, Center for Research and Policy Making (CRPM), Institute for Democracy and Mediation i Ministarstva vanjskih poslova Kraljevine Norveške.